Światło Józef właśc. Fleischfarb Izak (1915—1994), działacz komunistyczny, funkcjonariusz aparatu bezpieczeństwa.
Ur. 1 I we wsi Medyń (pow. zbaraski) w wielodzietnej rodzinie żydowskiej, był synem Gabriela Fleischfarba (zm. śmiercią naturalną, 1940), oficjalisty (urzędnika w młynie), i Rebeki z domu Wieselthur (zginęła w niemieckim obozie zagłady w Bełżcu). Miał cztery siostry: Marię (Memel) (ur. 1909), prawniczkę, absolwentkę UJ, Rachelę (Różę, Rebekę) (ur. 1911), germanistkę, absolwentkę UJ, Cylę (ur. 1912), która w r. 1947 wyemigrowała z mężem do Palestyny, i Sarę (Krystynę) (ur. 1922), dziennikarkę, absolwentkę Akad. Nauk Politycznych w Warszawie. Siostry Ś-y przeżyły wojnę w niemieckich obozach koncentracyjnych, a po uwolnieniu Maria, Róża i Sara przyjęły nazwisko Obozowicz; po wojnie pracowały w aparacie państwowym lub partyjnym.
Ok. r. 1925 rodzina Fleischfarbów przeniosła się w okolice Krakowa: najpierw do Zielonek, później do Białego Prądnika, gdzie Izak ukończył siedmioklasową szkołę powszechną. W tym czasie wstąpił do «Gordonii» (organizacja młodzieżowa lewicowo-syjonistycznej partii Hitachdut), w której został sekretarzem Komitetu Okręgowego na Małopolskę Zachodnią i Śląsk Cieszyński. Od r. 1930 pracował dorywczo w różnych zakładach; okresowo bywał bezrobotny. W r. 1932 (lub 1933) wstąpił do Komunistycznego Związku Młodzieży Polski i został członkiem Komitetu Dzielnicowego Kraków Podmiejski; zajmował się drukiem i kolportażem ulotek. Aresztowany latem 1934 za uczestnictwo w próbie wywołania strajku w hucie szkła «Wawel», spędził siedem miesięcy w krakowskim więzieniu Świętego Michała, skąd zwolniono go bez rozprawy. Ponownie aresztowany w marcu 1936 za udział w ogólnokrajowym proteście ludności żydowskiej w związku z pogromem w Przytyku, został skazany na trzy miesiące więzienia; po zwolnieniu zawiesił działalność polityczną. Ok. r. 1936 ożenił się z Frydą Zollman, członkinią Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce (zginęła w czasie drugiej wojny światowej w gettcie krakowskim). Od wiosny 1938 odbywał służbę wojskową w 12. pp Ziemi Wadowickiej. W jego szeregach, w składzie 6. DPArmii «Kraków», uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 r.; po kapitulacji dywizji 20 IX t.r. trafił pod Cieszanowem do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i wrócił do Krakowa. Następnie przedostał się na tereny zajęte przez ZSRR. Podczas pobytu u kuzyna na wsi w woj. tarnopolskim został 30 VI 1940 aresztowany za «nielegalne przekroczenie granicy» i skazany na pobyt w «poprawczym obozie pracy». Trafił do Punktu Obozowego nr 23 Użenskogo Łagiera w obwodzie gorkowskim, gdzie pracował przy wyrębie lasu. W wyniku układu Sikorski—Majski został 11 IX 1941 zwolniony i udał się do Dżambułu w Kazachstanie, gdzie pracował dorywczo, korzystając z pomocy delegatury Ambasady RP. Dn. 26 IV 1943 poślubił pielęgniarkę, Justynę Światło, pochodzącą z rodziny żydowskiej (w zaświadczeniu o ślubie występuje przemiennie pod nazwiskiem własnym i nazwiskiem żony).
W maju 1943 wstąpił Ś. do powstającej 1. DP im. Tadeusza Kościuszki i w jej 2. pp został dowódcą drużyny w plutonie łączności. Uczestniczył w dn. 12—13 X t.r. w bitwie pod Lenino. Po przeszkoleniu politycznym i awansie 11 XI na chorążego otrzymał w 2. pp funkcję zastępcy dowódcy kompanii ds. polityczno-wychowawczych, a następnie instruktora ds. polityczno-wychowawczych Samodzielnego Dyonu Artylerii Samochodowej. W poł. września 1944 brał udział z 2. pp w zdobyciu warszawskiej Pragi i organizował wiece ludności. Od 28 X t.r. należał do PPR, a 1 XI awansował na podporucznika. Organizował na Pradze Biuro Werbunkowe ochotników do WP. W listopadzie i grudniu t.r. uczestniczył w «oczyszczaniu terenu» z oddziałów AK, po czym skierowano go do aparatu bezpieczeństwa. Powołany 14 XII, w stopniu porucznika i pod nazwiskiem Józef Światło, na stanowisko szefa wydz. śledczego Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej, aresztował m.in. płk. Lucjana Szymańskiego (pseud. Janczar), komendanta Podokręgu Wschodniego Obszaru Warszawskiego AK, i płk. Antoniego Żurowskiego, komendanta Obwodu Praga AK. Po zajęciu 17 I 1945 Warszawy został tego dnia przeniesiony do tamtejszego Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego (WUBP). Ściśle współpracował z działającą w rejonie Warszawy grupą operacyjną NKWD płk. Michaiła Lichaczowa (później płk. Pawła Michajłowa), biorąc udział w aresztowaniach i przesłuchaniach (w niektórych występował jako tłumacz); wg późniejszych świadectw wyróżniał się brutalnością. Wchodził w skład grupy operacyjnej NKWD, która w dn. 30—31 III t.r. przywiozła z Wierzchosławic do Warszawy byłego premiera RP Wincentego Witosa (szef działających w Polsce grup NKWD gen. Iwan Sierow uznał wtedy, że Ś. to «sprawdzony przez nas Polak»). Dn. 3 V wrócił do warszawskiego WUBP na stanowisko «pomocnika kierownika Urzędu», a w poł. września t.r. został przeniesiony «do dyspozycji» Dep. Kadr Min. Bezpieczeństwa Publicznego (MBP). Mianowany 16 XI kapitanem, objął 17 XII stanowisko zastępcy szefa WUBP w Olsztynie; podległe mu służby dokonywały tam fałszowania tzw. referendum ludowego z 30 VI 1946. W Olsztynie wszedł też w skład miejscowego Komitetu Wojewódzkiego PPR. Dn. 22 VII t.r. awansował na majora i został przeniesiony 25 X na stanowisko zastępcy szefa WUBP do Krakowa. Przed wyznaczonymi na 19 I 1947 wyborami do Sejmu Ustawodawczego nadzorował masowe akcje zastraszające, m.in. aresztowano wtedy 2200 osób, w tym piętnastu kandydatów na posłów. Skupił w swoim ręku podstawowe elementy pracy operacyjnej i doprowadził do m.in. rozbicia oddziału partyzanckiego Józefa Kurasia (pseud. Ogień) (luty t.r.), likwidacji Okręgu Krakowskiego WiN oraz pokazowego procesu siedemnastu działaczy WiN i PSL (11 VIII — 10 IX). Latem t.r. przeszedł kryzys psychiczny, wynikający z przemęczenia, choroby żony i córki, oraz (wg świadectwa żony) «szeregu incydentów o charakterze antysemickim». Dwukrotnie zwracał się bezskutecznie o zwolnienie z pracy operacyjnej.
Dn. 1 X 1948 został Ś. przeniesiony do Warszawy na stanowisko naczelnika Wydz. V w Dep. I (kontrwywiad) MBP. W rzeczywistości został zastępcą szefa ds. organizacyjnych i operacyjnych powołanej we wrześniu t.r. Grupy Specjalnej kierowanej przez dyrektora Dep. Śledczego MBP płk. Józefa Różańskiego, a nadzorowanej przez wiceministra gen. Romana Romkowskiego. Dn. 18 VII 1949 awansował na podpułkownika. Gdy 1 III 1950 Grupa Specjalna została przekształcona w Biuro Specjalne, Ś. był od 7 III t.r. zastępcą jego dyrektora, płk. Anatola Fejgina. Po utworzeniu 1 XII 1951 w MBP Dep. X objął funkcję jego wicedyrektora, nadal podlegając bezpośrednio Fejginowi. Z uwagi na pracowitość i silną osobowość miał znaczny zakres samodzielności, a nawet dominował nad Fejginem. Nadzorował działalność inwigilacyjną, operacyjną i kartoteki oraz tajne więzienie w Miedzeszynie (obiekt «Spacer»). Sam rzadko prowadził przesłuchania, ale wielu aresztowanych wspominało go po latach jako osobnika niezwykle brutalnego. Zajmował się głównie analizą protokołów z przesłuchań oraz materiałów operacyjnych, takich jak zapisy z podsłuchów, wyciągi z kontroli korespondencji, raporty agenturalne. Przygotowywał opracowania dotyczące poszczególnych śledztw i rozpracowań z wnioskami co do dalszego postępowania, oraz sporządzał okresowe raporty zbiorcze i różnego rodzaju omówienia, a także tzw. pytajniki, czyli zestawy pytań, jakie funkcjonariusze mieli zadawać w trakcie przesłuchań. Dysponując nieliczną, ale dobrze usytuowaną agenturą, wypracował sobie opinię bardzo sprawnego «operatywnika». Przygotowywał, a następnie przeprowadzał aresztowania m.in. Hermanna Fielda (22 VIII 1949), Mariana Spychalskiego (17 V 1950), Władysława Gomułki (2 VIII 1951) i Michała Żymierskiego (14 III 1953); uczestniczył też w aresztowaniu prymasa Stefana Wyszyńskiego w nocy z 25 na 26 IX 1953. W sierpniu i wrześniu 1949 wyjeżdżał do Budapesztu, gdzie przesłuchiwał byłego pracownika amerykańskiego Dep. Stanu Noela Fielda i obserwował pokazowy proces byłego ministra spraw zagranicznych László Rajka. U boku m.in. ministra bezpieczeństwa publicznego gen. Stanisława Radkiewicza, a także czołowych osobistości PZPR, Bolesława Bieruta i Jakuba Bermana, uczestniczył w Warszawie w rozmowach z szefem czechosłowackiej służby bezpieczeństwa Jindřichem Veselým, kilkakrotnie też wyjeżdżał do Pragi w sprawach współpracy resortów bezpieczeństwa. Chętnie korzystał z przysługujących mu przywilejów; w okresie pracy w Olsztynie miał sześciopokojowe mieszkanie, podczas pracy w Warszawie posiadał spore mieszkanie w centrum miasta oraz dysponował podmiejską willą, a także samochodem z kierowcą. Jednak rewizja przeprowadzona w jego mieszkaniu w październiku 1954 nie ujawniła złota, biżuterii czy dzieł sztuki, o których posiadanie często go posądzano.
Dn. 3 XII 1953 Fejgin i Ś. wyjechali służbowo do Berlina; tam 5 XII t.r. Ś. oddał się w ręce amerykańskiej Military Police. Wobec braku dostępu do dokumentów amerykańskiej CIA (Central Intelligence Agency) i rosyjskiej FSB (Federalnaja Służba Bezapasnosti), nie sposób zweryfikować dwóch popularnych hipotez: pierwszej, że Ś. był agentem CIA i został ewakuowany po wykonaniu zadania (miało nim być zainicjowanie serii procesów i likwidacja niektórych komunistycznych przywódców w Europie Środkowo-Wschodniej) oraz drugiej, że jego ucieczka była operacją służb radzieckich mających na celu destabilizację sytuacji w Polsce i przyśpieszenie destalinizacji. Pozostaje hipoteza trzecia, że Ś. podjął decyzję o ucieczce samodzielnie i że miała ona związek z jego obawą o pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej, co było realne po aresztowaniu w Moskwie ministra spraw wewnętrznych Ł. Berii. Być może oddziałał też na niego antysemityzm w ZSRR, gdyż Ś. uważał się za Żyda, co zaznaczał w ankietach personalnych. On sam stwierdził w jednym z wywiadów, że gdy poznał system od wewnątrz jego wiara w komunizm zawaliła się i «był gotów do drogi na zachód». Po przesłuchaniach w rezydenturze CIA we Frankfurcie nad Menem został w kwietniu 1954 przewieziony do USA. W sierpniu t.r. CIA postanowiła go wykorzystać do akcji propagandowej. W tym czasie w MBP podejmowano próby ustalenia, co się stało ze Ś-ą, ale mimo otrzymanej z NRD informacji o prawdopodobieństwie «dezercji», uznano, że został porwany, a nawet zamordowany. Fejgina usunięto ze służby, działalność Dep. X została stopniowo ograniczona, a w czerwcu Departament zlikwidowano. Dn. 28 IX 1954 prokurator generalny USA Herbert Brownell ogłosił, że Ś. otrzymał azyl polityczny. Tego dnia Ś. wystąpił na konferencji prasowej, transmitowanej przez rozgłośnie «Głos Ameryki» i Radio Wolna Europa (RWE). W następnych dniach miały miejsce kolejne konferencje i audycje radiowe, a później odbyły się publiczne przesłuchania Ś-y przed komisją Kongresu USA. W okresie 20 X 1954 — 31 I 1955 Rozgłośnia Polska RWE nadawała wypowiedzi Ś-y w redagowanym przez Zbigniewa Błażyńskiego cyklu „Za kulisami bezpieki i partii”; w r. 1955 audycje te powtarzano w różnych wariantach. Ś. opowiadał o fałszerstwach wyborczych i zbrodniach «bezpieki», więzieniu w Miedzeszynie i miejscach pobytu internowanego prymasa Wyszyńskiego, o aresztowaniach Fielda i Gomułki, doradcach sowieckich, bogaceniu się elity władzy i konfliktach w jej łonie, przeszłości niektórych przywódców komunistycznych i kolegów z MBP; o sobie mówił niewiele. Audycje stały się w Polsce sensacją, ich treść rozchodziła się też w formie plotek. W lutym 1955 CIA rozpoczęła Operację «Spotlight», polegającą na wysyłaniu w stronę Polski balonów z broszurami streszczającymi audycje RWE; wysłano ok. 800 tys. egzemplarzy, z których nieznana część dotarła do kraju. Ujawnienie «dezercji» Ś-y wywołało zamieszanie w kierownictwie PZPR i wpłynęło destrukcyjnie na działalność aparatu bezpieczeństwa. Dn. 30 IX 1954 skreślono Ś-ę ze stanu osobowego MBP (dopiero 21 X 1959 pozbawiono go stopnia oficerskiego). Od r. 1954 aparat bezpieczeństwa prowadził działania pod krypt. Kogut, które miały na celu ustalenie miejsca pobytu Ś-y (zakończone niepowodzeniem w r. 1982). W KC PZPR powołano komisję pod przewodnictwem Franciszka Jóźwiaka do zbadania nieprawidłowości w organach bezpieczeństwa; w rezultacie w ciągu kilku tygodni zwolniono ze stanowiska Radkiewicza i trzech wiceministrów oraz aresztowano Różańskiego. Dekretem z 7 XII 1954 zlikwidowano MBP, powołując w jego miejsce MSW oraz Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów. Wypuszczono też z więzień Fielda i Gomułkę. W literaturze przyjmuje się, że audycje z udziałem Ś-y stały się pierwszym impulsem w procesie destalinizacji Polski.
Konsekwencje ucieczki Ś-y dosięgły też jego rodzinę. Żona Justyna z dziećmi i swą siostrą, Leokadią Światło, zostały wywiezione do leśniczówki koło Olecka, a następnie do Sokółki i Kościana; Justyna otrzymała nazwisko Stankiewicz, a jej brat, Włodzimierz, wysiedlony z rodziną do Sępólna — nazwisko Radzyński. Zostały też wysiedlone wraz z rodzinami siostry Ś-y: Maria Obozowicz-Maksymkin, Róża Obozowicz-Dornfest i Krystyna Obozowicz-Sztatler. Zakaz korespondencji oraz opuszczania miejscowości zdjęto z członków rodziny w listopadzie 1956, ale pozostawiono ich pod nadzorem Służby Bezpieczeństwa. W marcu 1957 rodzina została «zrehabilitowana»: otrzymała zgodę na powrót do Warszawy, a także na przywrócenie poprzednich nazwisk (z czego nikt nie skorzystał). Mimo prób emigracji udało im się wyjechać do Izraela dopiero na fali antysemickich czystek r. 1968.
Po dojściu do władzy Gomułki Ś. opublikował 26 XI 1956 w piśmie „Life” artykuł o nim pt. Peril for Polish Leader; również w listopadzie t.r. ogłosił w „New York Times” artykuł o zwolnionym z internowania prymasie Wyszyńskim. Przez pewien czas był konsultantem CIA i m.in. skreślił sylwetkę gen. Sierowa. Dla Inst. Literackiego w Paryżu napisał wspomnienia, które jednak (być może na polecenie CIA) wycofał już w fazie opracowania redakcyjnego. Po r. 1956 rzadko pojawiał się na antenie Rozgłośni Polskiej RWE; po raz ostatni wystąpił tu w r. 1970. W USA objęto go szczelną ochroną; najbliższa rodzina utrzymuje, że nie miała z nim żadnych kontaktów. Wg informacji administracji amerykańskiej Ś. zmarł 2 IX 1994. Był odznaczony m.in. Orderem Odrodzenia Polski V i IV kl., Złotym Krzyżem Zasługi, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, medalami Srebrnym i Brązowym «Zasłużony na Polu Chwały» oraz czechosłowackim Medalem za Odwagę.
Z małżeństwa z Frydą Zolman nie miał Ś. dzieci; w drugim małżeństwie, z Justyną Światło, miał córkę Krystynę Ryszardę (ur. 1945) i syna Jerzego (ur. 1949).
W r. 1980 w tzw. drugim obiegu opublikowano reprint «balonowej» broszury pt. Za kulisami bezpieki i partii oraz pracę Za kulisami bezpieki i partii: Józef Światło ujawnia tajniki partii, reżymu i aparatu bezpieczeństwa (do r. 1989 miała trzynaście wydań). W r. 1985 ukazała się w Londynie książka Błażyńskiego opatrzona przedmową Jana Nowaka-Jeziorańskiego Mówi Józef Światło. Do r. 1989 miała cztery drugoobiegowe przedruki, potem ukazała się w kraju w kilku wydaniach.
Ś. występuje w powieści „Małowierni” Jerzego Putramenta (jako Lichtner), a także jako protagonista tytułowego bohatera sztuki telewizyjnej „Kontrym” (2011) Marka Pruchniewskiego i Marcina Fischera.
Od 29 VI 1991 (z przerwami) toczyło się śledztwo przeciw Ś-le; zostało umorzone 6 VIII 2010 z powodu potwierdzenia faktu jego śmierci.
Aparat Bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. 1944—1956, W. 2005 I; — Brenda W., Aparat represji w woj. olsztyńskim w latach 1945—1947, „Znad Pisy” 2003 nr 12; Departament X MBP. Wzorce — struktury — działanie, Red. K. Rokicki, W. 2007; Gluchowski L. W., The Defection of Józef Światło and the Search for Jewish Scapegoats in the PUWP, 1953—1954, New York 1999; Honkisz W., W pierwszym szeregu. Formowanie, kształcenie i działalność korpusu oficerów polityczno-wychowawczych, W. 1984; Johnson A., Radio Wolna Europa i Radio Swoboda, lata CIA i późniejsze, Wr. 2011; Kalbarczyk S., Sowieckie represje wobec polskiego podziemia niepodległościowego w Warszawie i okolicach na przełomie 1944 i 1945 roku, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002 nr 2; Ludzie bezpieki województwa krakowskiego. Obsada stanowisk kierowniczych Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa w województwie krakowskim w latach 1945—1990, Kr. 2007 (fot.); Mazur M., Rezonans ucieczki Józefa Światły w aparacie bezpieczeństwa, agenturze i społeczeństwie, „Przegl. Hist.” 2006 nr 3; Paczkowski A., Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce, W. 2009; Piecuch H., Józef podpułkownik Światło in flagranti i..., W. 2003; Polak A., 12. Pułk Piechoty Ziemi Wadowickiej, 1775—1939, Pruszków 2005; Proces Romana Romkowskiego, Józefa Różańskiego i Anatola Fejgina w 1957 roku, Oprac. M. Jabłonowski, W. Janowski, W. 2011 cz. 1—2; Sobór-Świderska A., Jakub Berman. Biografia komunisty, W. 2009; taż, Józef Światło — mit i rzeczywistość, „Studia Hist.” 2006 nr 1; Spałek R., Komuniści przeciwko komunistom. Poszukiwanie wroga wewnętrznego w kierownictwie partii komunistycznej w Polsce w latach 1948—1956, W. 2014; Steven S., Operation „Splinter Factor”, Philadelphia 1974; Topyło J., Departament X MBP w latach 1949—1954. Geneza — struktura organizacyjna — metody pracy, Tor. 2006; — Błażyński Z., Mówi Józef Światło. Za kulisami bezpieki i partii, Londyn 1985; Field H. i K., Opóźniony odlot. W okowach zimnej wojny, W. 1997; Giedroyc Jerzy i Juliusz Mieroszewski, Listy 1949—1956, Oprac. K. Pomian i in., W. 1999 II; Lechowicz W., Będziesz przeklinał ten dzień, W. 1989; Nowak-Jeziorański J., Wojna w eterze. Wspomnienia 1948—1956, Londyn 1986; Nowak-Jeziorański Jan i Jerzy Giedroyc, Listy 1952—1998, Wr. 2001; Shackley T., Tajemnice CIA. Wspomnienia szpiega wszech czasów, W. 2008; — „Kultura” 1985 nr 10; — AAN: sygn. 509/12, 87, 97, 198, 117, 118, 122; Arch. Inst. Liter. w Paryżu: sygn. 040R (Z. Nagórski, Relacja z rozmowy z Józef [sic] Światło mszp.); Arch. MSZ: Gabinet Ministra 1952—1960, wiązka 13 t. 144; Arch. Narod. w Kr.: sygn. 29/442/16846; CAW: sygn. III.7.581, I.320.12.74; IPN w Kr.: sygn. 056/3, 060/1; IPN w W.: sygn. BU0192/729 t. 1—15, sygn. BU012285/672, BU0193/7549, BU0298/571, BU0298/789 sygn. BU1572/135—139, BU1572/343, BU1572/248—250, BU1572/4004, BU1572/4008—10, sygn. BU0397/841, BU01224/2109, BU01133/1002, BU0298/571 t. 1—2, sygn. BU0298/789, BU0445/113, BU01285/672, BU0193/7549, BU01521/923, BU1977/438 sygn. BU3772 t. 1—3, sygn. BU3769 t. 1—3; — Internet: www.polskieradio.pl/Radia Wolności (komplet audycji Ś-a w RWE i komentarze RWE na jego temat).
Andrzej Paczkowski